Urlopy dla rodziców

Urlop okolicznościowy

Teoretycznie może się zdarzyć, że kobieta będzie pracować aż do momentu rozwiązania. Warto wiedzieć, że pracująca mama nie musi od razu korzystać z urlopu macierzyńskiego. Najpierw może wykorzystać dwudniowy urlop okolicznościowy. 

Urlop macierzyński

Sytuacja, kiedy matka pracuje do dnia porodu, nie zdarza się jednak zbyt często. Z reguły przyszłe mamy już wcześniej korzystają z urlopu zwanego macierzyńskim. Przed porodem kobieta ma prawo skorzystać z niego maksymalnie przez sześć tygodni. 

Wymiar urlopu macierzyńskiego jest uzależniony od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie. Wymiar podstawowy przy jednym dziecku to 20 tygodni, przy dwojgu – 31 tygodni, przy trojgu – 33 tygodnie, przy czworgu – 35 tygodni, przy pięciorgu i więcej – 37 tygodni. 

W powszechnej świadomości panuje przekonanie, że urlop macierzyński to uprawnienie, jednak skorzystanie z niego jest zarazem obowiązkiem. Nie można zrzec się urlopu macierzyńskiego, ale prawo pozwala mamie dziecka wrócić do pracy wcześniej – po upływie 14 tygodni od porodu. Musi być jednak spełniony warunek, że przez pozostałą część urlopu macierzyńskiego, czyli przez sześć tygodni, opiekę nad dzieckiem przejmie ojciec (powinien on być zatrudniony na podstawie umowy o pracę). Istnieje również możliwość ponownego przejęcia urlopu od ojca. Urlop, który przejmuje tata od mamy dziecka, jest potocznie nazywany tacierzyńskim.

W przypadku przekazania urlopu drugiemu rodzicowi oboje rodzice muszą złożyć pisemne wnioski – mama, że rezygnuje z reszty urlopu, a tata, że chce go przejąć.

W sytuacji gdy kobieta decyduje się korzystać z urlopu dopiero po narodzinach dziecka, o urlop macierzyński nie trzeba wnioskować, rozpoczyna się on automatycznie w dniu narodzin dziecka. Powinno się jednak poinformować o tym fakcie pracodawcę (nie trzeba tego robić osobiście), a także przedstawić zaświadczenie o porodzie i akt urodzenia. Wniosek o urlop macierzyński jest potrzebny tylko wtedy, gdy pracownica zamierza korzystać z części urlopu macierzyńskiego jeszcze przed porodem.

O każdy kolejny urlop wnioskuje się do 21 dni przed jego rozpoczęciem. Można też z góry zadeklarować zamiar wykorzystania wszystkich przysługujących płatnych urlopów, wówczas nie trzeba co kilka miesięcy składać kolejnych wniosków. Złożenie wniosku jest konieczne również przy chęci przekazania części urlopu macierzyńskiego ojcu. Wniosek należy złożyć w terminie nie krótszym niż siedem dni przed powrotem do pracy.

Istotne jest, że zasiłek macierzyński z tego tytułu uzyska również kobieta niezatrudniona na umowę o pracę, jednakże objęta ubezpieczeniem chorobowym. Chodzi tutaj o osobę działającą na podstawie umowy-zlecenia czy prowadzącą własną działalność gospodarczą. Trzeba mieć jednak na względzie, że kobiety pracujące na podstawie ww. tytułów prawnych nie są objęte ubezpieczeniem chorobowym z mocy ustawy i muszą zgłosić się do takiego ubezpieczenia w ZUS-ie na początku zatrudnienia lub tuż po zarejestrowaniu własnej działalności. 

Objęcie ubezpieczeniem chorobowym następuje z dniem podjęcia pracy. Kobietę, która zaszła w ciążę bezpośrednio po zawarciu umowy z pracodawcą, nie mogą zatem spotkać żadne negatywne konsekwencje, a zasiłek macierzyński przysługuje jej w normalnym wymiarze. Należy jednak spodziewać się kontroli z ZUS-u, który może weryfikować, czy zatrudnienie nie było fikcyjne i podjęte tylko w celu otrzymania zasiłku. Należy wówczas udowodnić faktyczne wykonywanie pracy. 

Urlop rodzicielski

Gdy skończy się urlop macierzyński, mama może wrócić do pracy, ale jeśli jest zatrudniona na podstawie umowy o pracę, może dodatkowo skorzystać z urlopu rodzicielskiego. Z tego prawa może skorzystać również ojciec. Długość urlopu rodzicielskiego przy urodzeniu jednego dziecka wynosi 32 tygodnie (34 tygodnie przy ciąży mnogiej). Rodzice mogą być na urlopie rodzicielskim jednocześnie, wtedy jego czas skraca się do 16 tygodni.

Urlop rodzicielski jest udzielany na pisemny wniosek i również nie może się spotkać z odmową pracodawcy. Do podania należy dołączyć dokumenty takie, jak przy urlopie macierzyńskim. Wniosek może być złożony nie później niż 21 dni po porodzie, jeśli kobieta zamierza wykorzystać urlop rodzicielski bezpośrednio po zakończeniu urlopu macierzyńskiego, ewentualnie nie później niż 21 dni przed rozpoczęciem urlopu.

Urlop rodzicielski może zostać udzielony jednorazowo albo maksymalnie w czterech częściach, nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy sześć lat. Żadna z poszczególnych części nie może być krótsza niż osiem tygodni, poza pierwszą w przypadku urodzenia jednego dziecka – ta nie może być krótsza niż sześć tygodni. Ponadto pierwsza część musi przypadać bezpośrednio po urlopie macierzyńskim.

Pracownik może łączyć korzystanie z urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego tego urlopu w wymiarze nie wyższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy. W takim przypadku urlopu rodzicielskiego udziela się na pozostałą część wymiaru czasu pracy. Ulega on wydłużeniu proporcjonalnie do wymiaru czasu podjętej pracy.

Urlop macierzyński i urlop rodzicielski są płatne, otrzymuje się za nie zasiłek z ZUS-u. Aby go uzyskać, należy złożyć odpowiedni wniosek na formularzu (można go pobrać ze strony internetowej ZUS-u). Zarówno na urlopie macierzyńskim, jak i rodzicielskim zasiłek macierzyński wynosi 100% pensji przez pierwsze 20 tygodni, później – 60%. W przypadku deklaracji pozostania z dzieckiem przez cały rok po porodzie zasiłek wyniesie 80%. Jeśli należny zasiłek to mniej niż 1000 zł, przysługuje wyrównanie do tej kwoty.

Urlop wychowawczy

Po wykorzystaniu urlopu rodzicielskiego, jeśli pracownik był zatrudniony przez co najmniej sześć miesięcy, ma on prawo do urlopu wychowawczego w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Warto wiedzieć, że z tego urlopu może korzystać np. tata dziecka, gdy mama jest na urlopie macierzyńskim czy rodzicielskim. Urlop wychowawczy musi być podzielony między rodziców, przynajmniej jeden miesiąc musi przypadać drugiemu rodzicowi.

Urlop wychowawczy ma jednak zasadniczy mankament – jest bezpłatny. Czas jego trwania to maksymalnie 36 miesięcy i jest on udzielany na okres nie dłuższy niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy sześć lat. Urlop ten może być podzielony na części, ale nie więcej niż pięć. Kolejne 36 miesięcy tego urlopu można otrzymać, jeśli z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecko wymaga osobistej opieki rodzica. W takim wypadku urlop nie może się skończyć później niż w dniu ukończenia przez dziecko 18. roku życia. 

W czasie urlopu wychowawczego można podejmować zatrudnienie, pod warunkiem że nie spowoduje to zaprzestania osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem.

Urlop ojcowski

Ojcowie mają prawo do dwóch tygodni płatnego urlopu ojcowskiego, którego nie mogą odstąpić matce dziecka i który powinni wykorzystać, nim pociecha skończy dwa lata. Jeśli dziecko zostało przysposobione, urlop ojcowski należy wykorzystać do 24 miesięcy od uprawomocnienia się wyroku, jednak nie później, niż do ukończenia przez dziecko siódmego roku życia, jeśli ma ono ustalony obowiązek szkolny, lub do 10. roku życia w sytuacji, gdy obowiązek szkolny został odroczony.

Urlop ten jest bardzo pomocny dla świeżo upieczonych rodziców, by mogli oni wspólnie uczestniczyć w początkach opieki nad dzieckiem i wspierać się. Tata może korzystać z niego niezależnie od tego, czy mama przebywa w tym czasie na urlopie macierzyńskim bądź rodzicielskim, a także czy pozostaje z nią w związku małżeńskim. W 2019 r. urlop ojcowski można podzielić na dwie części. W czasie urlopu ojcowskiego ojciec otrzymuje 100% podstawy wymiaru. 
 

Przerwanie urlopu macierzyńskiego z uwagi na pobyt w szpitalu

Urlop macierzyński to przewidziany ustawowo czas dla kobiety na regenerację sił po narodzinach dziecka oraz opiekę nad nim, zwłaszcza w pierwszych miesiącach życia. Można z niego skorzystać jeszcze przed porodem. Często dochodzi jednak do sytuacji, gdy w czasie urlopu matka lub jej pociecha wymagają pobytu w szpitalu. Wyjście z takich sytuacji reguluje Kodeks pracy.

Matka w szpitalu

Gdy ubezpieczona matka wymaga opieki szpitalnej, a jej stan zdrowia uniemożliwia sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem, ma ona prawo do przerwania urlopu macierzyńskiego. Uprawnienie to aktualizuje się jednak dopiero po wybraniu ośmiu tygodni urlopu od momentu porodu, i to dodatkowo pod warunkiem, że o urlop macierzyński wystąpi ubezpieczony ojciec dziecka bądź inny (również ubezpieczony) najbliższy członek rodziny, który w celu sprawowania opieki przerwie działalność zarobkową. Wówczas urlop, a co za tym idzie – płatny zasiłek macierzyński przysługują ubezpieczonemu ojcu lub innemu członkowi rodziny za czas hospitalizacji matki. Łącznie zasiłek macierzyński może zostać wypłacony w wymiarze urlopu macierzyńskiego przewidzianego Kodeksem pracy.

Pobyt matki w szpitalu uprawnia ją do przerwania zarówno urlopu macierzyńskiego za jego podstawowy okres, jak i urlopu rodzicielskiego. Jeśli jednak ojciec (czy inny najbliższy członek rodziny) nie jest ubezpieczony, to nie ma tytułu do nabycia prawa do urlopu macierzyńskiego, a w konsekwencji matka nie może przerwać urlopu. 

Za czas przerwanego urlopu macierzyńskiego po przedłożeniu zaświadczenia lekarskiego za okres pobytu w szpitalu matce przysługuje prawo do wynagrodzenia za czas choroby w wymiarze 80% jego podstawy oraz do zasiłku chorobowego w wysokości 70%. 

Osoba zajmująca się dzieckiem w czasie hospitalizacji matki ma obowiązek niezwłocznie poinformować płatnika zasiłku macierzyńskiego o wypisaniu matki ze szpitala oraz złożyć dokument potwierdzający wypis. 
W sytuacji gdy konieczna jest hospitalizacja matki jeszcze przed upływem ośmiu tygodni od porodu, oczywiste jest, że małe dziecko wymaga opieki, a nie może mu jej zapewnić sama matka. W takim przypadku pracownica przebywająca w szpitalu również może przerwać urlop, przekazując go ojcu lub innemu najbliższemu członkowi rodziny. Ubezpieczonemu, który zajmie się dzieckiem, przysługuje wówczas dodatkowy zasiłek opiekuńczy w wymiarze do ośmiu tygodni, jeżeli przerwie zatrudnienie lub inną działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki. Prawo do takiego świadczenia przysługuje ubezpieczonemu opiekunowi w wymiarze do ośmiu tygodni (56 dni), gdy matka – w okresie korzystania z urlopu i zasiłku macierzyńskiego do ośmiu tygodni po porodzie – przebywa w szpitalu. Dodatkowy zasiłek opiekuńczy ubezpieczony otrzyma nawet wtedy, kiedy w danym roku kalendarzowym wykorzystano już przypadający na rodzinę okres zasiłku opiekuńczego wynoszący 60 dni (przykładowo na opiekę nad starszym dzieckiem). Tego rodzaju opieki nie wlicza się bowiem do limitu 60 dni zasiłku opiekuńczego ani nie jest on ograniczony rokiem kalendarzowym. 

Dziecko w szpitalu

Przerwanie urlopu macierzyńskiego i przesunięcie jego części na inny termin przewiduje art. 181 Kodeksu pracy. Zgodnie z nim pracownica lub inna ubezpieczona, która wybrała po porodzie osiem tygodni (56 dni) urlopu macierzyńskiego lub zasiłku macierzyńskiego, może przerwać ten urlop, jeżeli dziecko wymaga opieki szpitalnej. Pozostałą część urlopu będzie mogła wykorzystać po wyjściu dziecka ze szpitala.

Od 2 stycznia 2016 r. przerwanie urlopu lub zasiłku macierzyńskiego w związku z pobytem pociechy w szpitalu rozszerzono na urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlop rodzicielski i urlop ojcowski.

Wcześniejsza regulacja ograniczała bowiem taką możliwość wyłącznie do czasu korzystania z urlopu macierzyńskiego, ale tylko za jego podstawowy okres.

Ze względu na to, że zasiłek macierzyński wypłaca się przez okres ustalony w Kodeksie pracy jako okres urlopu macierzyńskiego, po jego przerwaniu przerywa się też wypłatę zasiłku. Przerwa w korzystaniu z urlopu nie powinna trwać dłużej niż pobyt dziecka w szpitalu, dlatego po zakończeniu hospitalizacji matka powinna wznowić ten urlop aż do wyczerpania go w całości. Mimo że w wypłacie zasiłku macierzyńskiego wystąpi przerwa, to łącznie ubezpieczona wykorzysta cały przysługujący jej wymiar urlopu macierzyńskiego.

Urlop macierzyński nie jest przerywany z mocy prawa ze względu na trafienie dziecka do szpitala. Przerwanie urlopu z takiego powodu może nastąpić, ale jedynie na wniosek pracownicy. Jeżeli ze względu na pobyt dziecka w szpitalu pracownica chce przerwać urlop, musi złożyć u swojego pracodawcy wniosek, a także załączyć dokument potwierdzający hospitalizację dziecka. Pracodawca nie może wówczas odmówić matce udzielenia takiego urlopu, jest on związany złożonym wnioskiem i ma obowiązek przerwać urlop macierzyński na okres, jaki został w nim wskazany. Pracownica może, jednakże – co istotne – nie musi, wrócić do pracy w czasie udzielonej przerwy w korzystaniu z urlopu macierzyńskiego. 

Jeżeli lekarz leczący dziecko w szpitalu stwierdzi, że stan jego zdrowia wymaga konieczności osobistej opieki matki, wystawi zaświadczenie lekarskie ZUS ZLA. Wówczas pracownica może korzystać przez czas hospitalizacji z zasiłku opiekuńczego. Zasiłek ten przysługuje przez 60 dni w roku kalendarzowym. Co do zasady podstawa wymiaru takiego zasiłku będzie taka sama jak zasiłku macierzyńskiego. 

Jeśli choroba dziecka przedłuży się, a jego pobyt w lecznicy będzie trwał na tyle długo, że pracownica wyczerpie przysługujące jej 60 dni opieki w roku kalendarzowym, wówczas ma obowiązek wrócić do pracy i świadczyć ją do dnia zakończenia przerwy w korzystaniu z urlopu. Może jednak dojść do sytuacji, że w czasie przerwy również matka stanie się niezdolna do pracy z powodu własnej choroby, a jej stan zdrowia będzie uzasadniał wystawienie zaświadczenia lekarskiego ZUS ZLA. Przysługują jej wtedy świadczenia na zasadach ogólnych, czyli wynagrodzenie chorobowe, a następnie zasiłek chorobowy. Za pierwsze 33 dni niezdolności do pracy z powodu choroby przypadającej w czasie po przerwaniu urlopu macierzyńskiego pracownica zachowuje prawo do wynagrodzenia chorobowego, pod warunkiem że limit ten nie został wykorzystany w danym roku kalendarzowym. W przypadku zaś, gdy niezdolność do pracy będzie wynosiła więcej niż 33 dni, a dziecko nadal będzie wymagało hospitalizacji, pracownica nabędzie prawo do zasiłku chorobowego (od 34. dnia niezdolności do pracy), nie dłużej jednak niż do dnia opuszczenia przez dziecko szpitala.

Urlop macierzyński czy rodzicielski można przerwać jedynie na czas hospitalizacji dziecka. To oznacza, że od dnia następnego mama jest zobowiązana do powrotu na przerwany urlop. Pobieranie zasiłku opiekuńczego lub świadczeń za czas choroby nie może trwać dłużej niż do dnia poprzedzającego dzień wyjścia dziecka ze szpitala. Od następnego dnia należy udzielić pracownicy pozostałej części urlopu macierzyńskiego i podjąć wypłatę zasiłku macierzyńskiego za ten okres.

W związku z zakończeniem hospitalizacji dziecka należy złożyć wniosek o udzielenie pozostałej części urlopu macierzyńskiego bądź rodzicielskiego i wskazać, w jakim terminie ma on zostać udzielony.

Do wniosku o wznowienie wypłaty zasiłku macierzyńskiego pracownica powinna załączyć zaświadczenie o pobycie dziecka w szpitalu.

W przypadku gdy pobyt dziecka w szpitalu okaże się krótszy niż czas, na jaki pracownica otrzymała zaświadczenie lekarskie w związku z opieką nad dzieckiem czy też własną chorobą, prawo do zasiłku opiekuńczego lub wynagrodzenia czy zasiłku chorobowego również nabywa się jedynie do dnia poprzedzającego wypis dziecka ze szpitala. Od następnego dnia pracownica powinna wrócić na urlop macierzyński i korzystać z pozostałej jego części, za co przysługuje jej zasiłek macierzyński.

Podstawa prawna:

1. Art. 92, art. 180 § 10, art. 181, art. 1821 g Ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy – Dz. U. 2018 917 t.j. z dnia 16 maja 2018 r.
2. Art. 32, 32a ust. 1, art. 33, art. 36 ust. 1, art. 43 Ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa – Dz. U. 2019 645 t.j. z dnia 8 kwietnia 2019 r.